به گزارش نسیم امروز به نقل از ایرنا، سایت Business Standard در گزارشی با عنوان «از نفت تا پسته: چگونه تجارت تهاتری در حال تغییر شکل تجارت جهانی است» نوشت: جنگ روسیه و اوکراین به‌طور قابل توجهی تجارت جهانی را دگرگون کرده است، به‌طوری‌که مسکو اکنون یکی از کشورهایی است که بیشترین میزان تحریم‌ها را تجربه می‌کند. افزایش تحریم‌های ایالات متحده، اتحادیه اروپا و سایر متحدان، روسیه را وادار کرده است تا نظام چندصدساله‌مبادله‌کالا به کالا (تهاتری) را احیا کند.

چندین اقتصاد خاورمیانه و آسیا از جمله چین، پاکستان و ایران برای گریز از اثر تحریم‌های ثانویه به تجارت تهاتری روی آورده‌اند. این شیوه که روزگاری روشی متداول برای دور زدن مبادلات ارزی بود، اکنون بار دیگر در تجارت جهانی احیا شده است. بیایید نگاهی بیندازیم به تأثیر این روند بر هند، کشوری که با تعرفه‌های سنگین ۵۰ درصدی، از جمله جریمه‌ ۲۵ درصدی بر واردات نفت خام روسیه مواجه است و ببینیم کدام کشورها این نظام مبادله را پذیرفته‌اند و چه منافعی از آن می‌برند.

تجارت تهاتری یا پایاپای چیست؟

تجارت تهاتری، مبادله‌مستقیم کالا یا خدمات در برابر کالا یا خدمات دیگر است، بدون استفاده از پول. این یکی از کهن‌ترین اشکال تجارت است که پیش از پیدایش ارزهای رسمی مورد استفاده قرار می‌گرفت. برای نمونه، کشاورزی که گندم خود را با کوزه‌ای از سفالگر معاوضه کند یا خیاطی که در ازای مبلمان نجار، لباس بدوزد.

با این حال، در دوران مدرن اهمیت این نظام به دلیل نوسان ارزش کالاها و تغییر مداوم نیازهای کشورها کاهش یافت. هرچند تجارت تهاتری به‌طور کامل از میان نرفت، اما در مقیاس کوچک‌تری ادامه داشت، تا این‌که به نظر می‌رسد امروز دوباره در حال گسترش است.

احیای نظام تهاتری در روسیه

به گزارش رویترز، روسیه چندین معامله‌تهاتری با چین انجام داده است. از جمله این معاملات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

خودرو در برابر گندم: شرکای چینی با یوان خودرو خریدند؛ شرکای روسی با روبل گندم خریدند و سپس گندم را با خودرو معاوضه کردند.

دانه‌ی کتان در برابر کالا: دانه‌های کتان روسیه با کالاهای چینی از جمله لوازم خانگی و مصالح ساختمانی مبادله شدند.

فلزات در برابر ماشین‌آلات: فلزات روسی در ازای ماشین‌آلات به چین تحویل داده شدند.

خدمات در برابر مواد خام: خدمات چینی با مواد خام روسی مبادله شد.

آلومینیوم در برابر خدمات: یک واردکننده‌روسی با استفاده از آلومینیوم، هزینه‌ خدمات شرکت چینی را پرداخت کرد.

نگرانی‌های ارزی

تحریم‌هایی نظیر قطع ارتباط بانک‌های روسی با سامانه‌سوئیفت در سال ۲۰۲۲ و هشدارهای آمریکا به بانک‌های چینی، ترس از تحریم‌های ثانویه را افزایش داده‌اند.

به گزارش رویترز، بانک‌های چینی برای پرهیز از تحریم شدن خودشان، از پذیرش پرداخت‌های روسی خودداری می‌کنند. همین مسئله باعث رشد مبادلات تهاتری شده است، چرا که این نوع تراکنش‌ها دشوارتر قابل ردیابی‌اند. در سال ۲۰۲۴، وزارت اقتصاد روسیه حتی راهنمایی درباره‌استفاده از نظام تهاتری برای دور زدن تحریم‌ها منتشر کرد و پیشنهاد ایجاد یک پلتفرم تجاری ویژه برای مبادلات تهاتری را داد.

کشورهایی که به تجارت تهاتری روی آورده‌اند

علاوه بر روسیه، کشورهایی مانند ایران، چین و پاکستان نیز برای دوری از تحریم‌ها، الگوهای مشابهی را در پیش گرفته‌اند. طبق گزارش بلومبرگ، کشورهایی که تحت تحریم‌های سنگین قرار دارند، مانند ایران، روسیه و ونزوئلا، به‌طور فزاینده‌ای به مبادله‌مستقیم کالا با کالا متکی شده‌اند تا بتوانند تجارت خود را حفظ کنند.

نمونه‌هایی از معاملات تهاتری(۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵)

۱. خودرو در برابر مس و روی (چین – ایران): شرکت‌های چری اتومبیل و تونگلینگ نان‌فروس (از چین) و شرکت مدیران خودرو (از ایران) توافق کردند قطعات خودروهای چینی را در برابر مس، روی و گاه بادام‌هندی ایرانی مبادله کنند تا از پرداخت‌های دلاری و تحریم‌های آمریکا دور بمانند.

۲. قطعات خودرو در برابر پسته (چین – ایران): پکن حدود دو میلیون دلار قطعات خودرو به ایران فرستاد و در ازای آن پسته دریافت کرد.

۳. چای در برابر نفت (سریلانکا – ایران): سریلانکا بدهی خود بابت واردات نفت از ایران را با صادرات چای سیلان تسویه کرد. ارزش این معامله حدود ۲۵۰ میلیون دلار برآورد شده است.

۴. نفت خام در برابر تجهیزات پالایش (ونزوئلا – ایران): دو کشور توافق کردند نفت خام ونزوئلا را با میعانات و تجهیزات پالایشگاهی ایران معاوضه کنند تا نیازهای انرژی متقابل خود را در شرایط تحریم برآورده سازند.

افزایش نقش پاکستان

گسترش حضور پاکستان در نظام تهاتری می‌تواند تهدیدی برای صادرات هند باشد. در ژوئن سال جاری، تنش‌های رو به افزایش میان ایران و اسرائیل، صادرات برنج باسماتی هند را مختل کرد. پاکستان به‌سرعت وارد عمل شد و با ایران توافقی برای مبادله‌برنج در برابر نفت، مس و برق امضا کرد.

در سال ۲۰۲۳، دولت پاکستان مجوز تجارت تهاتری با افغانستان، ایران و روسیه را صادر کرد تا مبادله‌مستقیم کالاهایی از جمله نفت و گاز انجام شود و فشار بر ذخایر ارزی رو به کاهش این کشور کاهش یابد.

اوایل همین ماه، نشریه عرب نیوز گزارش داد که پاکستان اصلاحاتی را در چارچوب تجارت تهاتری با افغانستان، ایران و روسیه تصویب کرده تا مبادلات مستقیم بین بنگاه‌ها (B2B) روان‌تر انجام شود. این توافق‌ها به پاکستان کمک می‌کند ذخایر دلاری خود را حفظ کرده و واردات ضروری را تامین کند.

آیا نظام تهاتری می‌تواند به دور زدن تحریم‌ها کمک کند؟

هرچند تجارت تهاتری راه‌حلی بی‌نقص نیست، اما به کشورهایی مانند روسیه کمک کرده است تا در شرایط تحریم‌های سنگین، اقتصاد خود را سرپا نگه دارند. همچنین، این نظام به شرکای تجاری روسیه امکان داده است که نفت خام، فلزات و سایر کالاهای ضروری را با تخفیف قابل توجهی خریداری کنند. با این حال، کشورهای غربی این مبادلات را به‌دقت زیر نظر دارند و در تلاش‌اند از دور زدن تحریم‌ها جلوگیری کنند.

اقدامات کشورهای غربی

کشورهای غربی از نزدیک تلاش‌های روسیه برای فرار از تحریم‌ها را رصد می‌کنند. برای مقابله با این روند، اتحادیه اروپا، ایالات متحده، بریتانیا و ژاپن «فهرست مشترک کالاهای دارای اولویت بالا» (CHPL) را ایجاد کرده‌اند، فهرستی از کالاهایی که روسیه برای تأمین نیازهای جنگی خود به دنبال آن‌هاست. در حال حاضر، این فهرست شامل ۵۰ دسته از کالاهاست که با استفاده از کدهای استاندارد تجارت جهانی (HS Code) شناسایی شده‌اند و روسیه در تلاش برای دستیابی به آن‌هاست.

دولت بریتانیا در اطلاعیه‌ای در تاریخ ۴ اوت اعلام کرد که روسیه همچنان از طریق کشورهای ثالث، کالاهای نظامی و دوکاربردی غربی را به دست می‌آورد. این کشور به شرکت‌ها هشدار داد هنگام تجارت با کشورهایی مانند ارمنستان، چین، هند، امارات متحده عربی و ویتنام احتیاط کنند.