اخبار برگریده
سه شنبه, 29 اسفند 1402 14:21

چهارشنبه, 17 شهریور 1400 ساعت 12:10

نگاهي به وجه تسميه واژه « ترکمن »

این مورد را ارزیابی کنید
(0 رای‌ها)

دکتر حسن ستايش

به گزارش نسیم امروز، دکتر حسن ستایش در مقاله ای به وجه تسمیه واژه« ترکمن» پرداخته است .

در ابتدای این مقاله که ياد خدمتگزار صديق ترکمن دکتر عبدالجليل غيادي گرامی داشته شده ، آمده است:

ترکمنها شاخه‌اي از ترک هاي آسياي ميانه اند که در بخش جنوب غربي آسياي مرکزي ( جمهوري ترکمنستان) نواحي شمال ايران،ترکمن صحرا،افغانستان و برخي در عراق و ترکيه زندگي مي‌کنند.

مردم اين قوم را قبايل بزرگ گوناگوني تشکيل مي دهند که برخی از آنها عبارتند از قبايل يموت ,گوکلان ،نخورلی، تکه ، سالور ، ارساري ،ساريق و چودر. هر يک از اين قبايل به تيره ها و زير تيره ها و طوايف کوچک تقسيم مي شوند . اما تمام اين گروه‌ها داراي زبان و سنت‌هاي فرهنگي مشابه اند .

اگرچه قدمت ترکمنها در تاريخ حداقل به شش هزار سال پيش از ميلاد مي رسد،ولي تاريخ مدون اين قوم با نام ترکمن حدود يک هزاره را در بر مي‌گيرد (ايرانشناسي، ص 220) . در حقيقت اين نام از قرن پنجم هجري (يازدهم ميلادي) نخست به شکل جمع فارسي ترکمانان توسط نويسندگان ايراني مانند گرديزي و ابوالفضل بيهقي استعمال شده و همان معني اغوز در ترکي و غز در عربي و فارسي به کار رفته است. اما معمولاً اغوزان را ترک محسوب داشته اند نه ترکمان؛ و ترکمانان را فقط در جانب مغرب ياد کرده‌اند (برهان قاطع، ص 66)

متأسفانه در برخي از فرهنگ هاي لغات تعريف شايسته اي از واژه ترکمن نشده است . اما واژه ترکمن را در برخي فرهنگها « ترک مانند» تعريف کرده اند. يعني کلمه ترکمن از اسم ترک و پسوند مان (مانند) تشکيل شده و به معني « مانند ترک» مي باشد . براي اين تعريف کاشغري در ديوان لغات الترک روايتي به شرح ذيل نقل کرده است :

هنگامي که اسکندر از سمرقند گذشته و به کشور ترکان يورش برد قشون ترک به فرماندهي« شو» خاقان ترک عقب نشست. در اين ميان ۲۲ نفر با خانواده هايشان در آنجا مانده بودند و دو نفر ديگر نيز به آنان پيوستند. آن ۲۲ نفر قصد داشتند از پي خاقان ترک راهي شوند ولي آن دو نفر گفتند که ما اينجا مي مانيم و وطنمان را پاس ميداريم. اسکندر مي آيد و مي رود و ما در اينجا مي مانيم. در اين هنگام آن ۲۲ نفر خشمگين شده و آن دو نفر را « قال آچ» ( به ترکي يعني بمان و بگشا) ناميدند و به بازماندگان اين دو نفر خلج گفته شد. اسکندر چون اينان را بديد از زبان و گيسوان بلندشان آنان را ترکمن يعني ترک مانند گفته و از اين رو نام ترکمن روي آنان باقي ماند (صص23-24).

اينکه کاشغري واژه ترکمن را با این توصیف از ترکيب فارسي «ترک مانند» گرفته است از نظر بسياري از صاحب نظران مورد تأييد نيست . مثلاً صاحب برهان قاطع اين گونه وجه تسميه را عاميانه توصيف کرده است (ص66).

در اين مورد نيازي به توضيح نيست. زيرا خواننده محترم مي داند در جايي که واقعيتهاي تاريخي و جغرافيايي نزديک براي توجيه نامگذاري يک قوم هست اينگونه افسانه پردازيها که مربوط به قرن سوم پيش از ميلاد است محلي از اعراب ندارد.

وجه تسميه ديگر بر مبناي به اسلام گرويدن ترکمنهاست . در تاريخ آمده است: وقتي سپاهيان اسلام به منطقه خراسان و ماوراء النهر حمله کردند ترکها مدتها در برابر آنها مقاومت کردند (استيلاي اعراب صص40-44) . نخستين گروه از ترکان که به اسلام روي آوردند ترکمنها بودند . براي اين مبنا دو روايت وجود دارد :

روايت اول : به گفته حافظ عمادالدين اين واژه از دو جزء « ترک » و « ايمان » ترکيب يافته است ( تاريخ و فرهنگ ترکمنها ص 28).

در این زمینه گفته مي شود ابتدا ۲۰۰ نفر از ايشان در ظرف يک ماه به اسلام ايمان آوردند که براي مبالغه به آنان «ترک ايمان» گفتند. اين تعبير بعداً به کثرت استعمال تخفيف يافته ترکمان شد. اين نظريه را ابن کثير و محمد نشري نيز پذيرفته‌اند (اغوز ها ص۹۸).

روايت فوق در مورد ترکيب « ترک ايمان » نمي تواند مبناي نامگذاري موجهي باشد . زيرا مبناي اصلي اين تسميه ،اسلام گرايي ترکان است نه صرف ايمان آوردن . ممکن است يک ترک به دين نياکان خود که شامانيسم بوده ايمان آورد ؛ در اين صورت مسلماً او را « ترک ايمان » يا به صورت مخفف آن، ترکمن نمي خوانند.

روايت دوم : وقتي که اسلام در قرن يازدهم ميلادي در بين قوم اغوز به عنوان يک دين غالب در آمد مسلمانان ماوراءالنهر اغوز هاي مسلمان را ترکمن اطلاق کردند تا بين اغوزان مسلمان و غير مسلمان تمايز قائل شوند (تاريخ اغوزها ص 97 ).

همچنين به اغوزهاي مسلماني که بين دو گروه ترکان و مسلمانان نقش مترجم ايفا مي کردند نيز ترکمن مي گفتند يعني مانند ترک شده است. به طور کلي هر فرد اغوز که مسلمان مي شد مي گفتند ترکمن شده است. در واقع مسلمانان از اين کلمه مفهوم خودي بودن اوغوزها را مستفاد مي‌کردند.

در نقد اين وجه تسميه مي توان گفت : وقتی که ترکها خودشان ترک هستند، معنا ندارد بعد از مسلمان شدن عنوان « ترک مانند » بگيرند. چون نوعی مصادره به مطلوب است. آدمي وقتي که واجد يک صفت نيست و بعد که نوع ناقص و ناخالص آن صفت را دريافت مي کند مي تواند شبيه آن شود و پسوند « مانند » بگيرد؛ ولي کسي که اصالتاً ترک تمام عيار است ديگر معني ندارد که با مسلمان شدن به نوع ناقص و ناخالص ترک متصف شود و نام « ترک مانند» بگيرد.

وجه تسميه ديگر مبتني بر تمايز نژادي ترکمنها با ترکهاست که گفته شده است آنها از اولاد يافث بن نوح که جد ترکهاست نيستند و لذا از ترکان پايه اي کمتر دارند و به همين دليل به ترکمن موسوم شده‌اند ( بهار عجم ،آنندراج و غياث اللغات).

در پاسخ به اين وجه تسميه که ترکمانان را متمايز از ترکان خوانده اند برخي گفته اند که اتفاقاً ترکان ناب و اصيل همين ترکمانان هستند . چون پسوند « من » موجود در کلمه ترکمن پسوند صيغه مبالغه مي باشد مانند قوجامان و آزمان و دگيرمان که در اين صورت به معناي ترک اصيل و ناب است ( اوغوزها ص 98 ). به اين نوع وجه تسميه هاي مجادله آميز که مبناي علمي ندارد نبايد وقعي نهاد بويژه به معنايي که از صيغه مبالغه با ذکر مثالها به دست داده اند که بي ارتباط با معناي اصالت است و از آن معناي ترک اصيل و ناب براي واژه ترکمن بيرون کشيده اند .

یک ترک شناسان برجسته به نام ابری مکی در این زمینه مي گويد نام ترکمن از کلمه « ترک » و «کومن» تشکيل يافته و این نام به ساکنان و قومي که در کومن در سمت شرق درياي خزر تحت استيلاي ترکان آلتايي باقي ماندند اطلاق شده است ( پيدايش خلق ترکمن ص10) .

وجه تسميه اي که ابري مکي مطرح مي کند برمبناي محيط زيستي و سکونت در يک موقعيت جغرافيايي است. دليل نامگذاري وي در مورد ترکمن اين است که هر فرد ترکي که در کومن زندگي کند ترکمن است ؛ در غير اين صورت نمي توان نام ترکمن را بر کسي نهاد . اين وجه تسميه چندان معقول به نظر نمي رسد. چون ويژگي ممتاز ترکمنها که در ساختار ژنتيکي آنهاست لحاظ نشده است.

وجه تسميه آخر برمبناي خلوص نژادي اين قوم است. در اين زمينه گفته اند : اگرچه اغوزهاي آسياي ميانه در سده هاي نهم و دهم ميلادي به ويژه ساکنان نواحي سفلاي رود سيحون و بيابان‌هاي قزاقستان امروزي از نژاد ترک بوده اند ولي از طوايف و عشاير خالص ترک نبودند چون به مرور زمان با مردمان محلي خراسان و مهاجرين آريايي در ماوراءالنهر و ترکمنستان کنوني و ديگر مناطق آميزش نموده اند و در نتيجه اين آميزش و اختلاط،اولاد آنان ترکمان يعني ترک مانند ناميده شدند ؛ و بدين طريق در بين ممالک اسلامي به نام ترکمن يا ترکمان شهرت يافتند. اين وجه تسميه اي است که برخي از دانشمندان قديم مانند رشيدالدين فضل الله و ابوالغازي بهادرخان پذيرفته اند. موضوعي که با واقعيتهاي تاريخي انطباق دارد و تحقيقات کنوني آنتروپولوژيک نيز اين انشعاب عمده را در تمايز تيپ فيزيکي ترکمن ها از ديگر ترکها تأييد مي‌کند . طبق کرونولوژي تاريخ ترکمن مندرج در تاريخ سياسي و اجتماعي ترکمن ها (ص ۳۴۵ )،آمدن ترکمن ها به مرزهاي شمالي خراسان در سال ۳۵۱ هجري بوده و اطلاق عنوان ترکمن به آنها در سال ۳۷۰ هجري قمري در دوره سلطنت غزنويان صورت گرفته است .

Submit to FacebookSubmit to Google PlusSubmit to StumbleuponSubmit to TechnoratiSubmit to TwitterSubmit to LinkedIn

نظر دادن

از پر شدن تمامی موارد الزامی ستاره‌دار (*) اطمینان حاصل کنید. کد HTML مجاز نیست.


عناوین روزنامه‌های امروز




یادداشت؛ مقاله

گزارش تصویری









بامی1

بامی2




  • این تابستون برنامه هات جایزه داره