به گزارش نسیم امروز، متن کامل این مقاله به این شرح است:

غلامان نام شهری است از توابع شهرستان راز و جرگلان که با مختصات جغرافیایی به طول 57 درجه و 14 دقیقه و عرض 38 درجه و 5 دقیقه و ارتفاع 1228 متر از سطح دریا در فاصله 35 کیلومتری شمال شهر راز و 119 کیلومتری شمال بجنورد مرکز استان خراسان شمالی قرار دارد.

از نظر ریشه لغوی، غلامان به واژه قول (کول) باز می گردد که یک واژه ترکی است؛ به معنای بنده، برده، مملوک ، اسیر، غلام، کنیز و خادم. این واژه در زبان فارسی به شکل غول و در زبان عربی به شکل قول و حالت جمع قولات داخل گردیده است. گاهی قول به صورت قُل در نقش پسوند نسبت به کار رفته و از آن اسامی مرکب ساخته اند؛ مثل علی قلی به معنای غلام علی و شاه قلی به معنای غلام شاه. در عصر صفوی واژه « قلی» در ترکیب با نام شاه یکی از القاب بوده است؛ چنانکه نادرشاه در ایام سرداری اش لقب طهماسب قلی را از شاه طهماسب داشته است.

اما از نظر دستوری واژه « غلامان » اسم جمع محسوب می شود که ترجمه فارسی قوللر( کوللر) در زبان ترکی است. طبق فرهنگ توصیفی تاریخ ایران (ص ۲۰۰۱) قوللر قسمتی از سپاه شاه عباس بود که به کلیه سلاح های مختص قورچیان مجهز بودند. این ها اغلب نیاکان مسیحی داشتند که در نسل های اول و دوم اسلام را قبول کردند. این غلامان معمولاً در کودکی به اسارت درمی‌آمدند و پس از اخته شدن به فرمان شاه برای خدمات جنگی به کار گرفته می شدند (تاریخ بردگی، ص ۱۴۴).

برده گیری و برده فروشی جزء فرهنگ دیرین مناطق مرزی آسیای میانه بوده است . قُل قلعه یا قلقلاب روستایی در ترکمنستان ، قولون قلعه سی که در ضلع جنوبی غلامان فعلی قرار دارد، کوله (قوله ) داغ که کوهی در دهستان راز قرار دارد و رودخانه قولون قلعه سی سو که یکی از شاخه های سومبار است ( مرزهای ایران ص 20) همه اینها جاینامهایی هستند که با خود بار معنایی بردگی و غلامی را حمل می کنند .

در مورد وجه تسمیه غلامان برخی می گویند زمانی که ترکمن ها حملات گسترده ای به اطراف و اکناف داشتند هنگام تقسیم غنایم، برده ها و اسرا را به محل غلامان فعلی می‌آوردند و بین خود تقسیم می‌کردند . زیرا این آبادی از لحاظ موقیعت استراتژیک یک دو راهی بود که شاخه ای از آن به طرف آلمادوشن تا مرز قره سو می‌رفت و شاخه دیگر از باغلق شروع شده و تا اقرقایه رفته و در ادامه به ترکمنستان منتهی می شد. به همین دلیل آن جا را « قول آلامان» (به زبان ترکمنی یعنی برده میگیریم) می‌گفتند که تدریجاً به غلامان تبدیل شد.

برخی دیگر معتقدند اهالی گرماب و قلقلاب که بعد از قرارداد آخال به این سوی مرز رانده شدند در مسیر خود وقتی به این منطقه رسیدند از یکایک آنها پرسیده شد که آیا اینجا را برای سکونت و زندگی کردن مناسب می دانند یا نه. همه بالاتفاق گفتند « قالامان » یعنی می مانم . بعدها قالامان تبدیل به غلامان شد.

گروهی نیز می گویند این کلمه در اصل « غول اَلَمان » است به معنای ترکمنِ مهاجمِ غلام. اَلَمان تحریف شده الاَمان عربی به معنای واویلا ، نامی بود که به ترکمانان مهاجم اطلاق می شد. باید گفت هر سه وجه تسمیه فوق از برساخته های ذهنی مردم عوام است و مستند به هیچ شواهد تاریخی و جغرافیایی نیست .

حقیقت این است که طبق منابع جغرافیای تاریخی نام اصلی این آبادی « مشهد غلامان» بوده است که به مرور زمان جزء اول آن (مشهد) حذف گردیده است.یکی از آن منابع فرهنگ جغرافیایی ایران (خراسان) است. در این فرهنگ آمده است : غلامان که در وسط دره ای کم عرض و طویل معروف به جلگه کوللر قرار دارد از گذشته های دور در نزد ترکمنها به کوللر مشهد معروف بوده است. منبع دیگر سفرنامه خراسان و سیستان ( ص 187) کلنل ییت است که می گوید در سر راه خود از مشهد غلامان عبور کرده و شرایط زیستی آنجا را توصیف کرده است. کتاب روزشمار تاریخ معاصر ایران نیز به وفور از این جاینام یاد می کند.

اما در مورد وجه تسمیه « مشهد غلامان» گفته می شود وقتی آوارگان از فیروزه و گرماب اخراج شدند در ناحیه مرکزی غلامان کنونی سکنی گزیدند؛ و به این دلیل آنجا را مشهد غلامان نامیدند که مردم آن خود را غلامان درگاه امام رضا(ع) یعنی حرم رضوی می دانستند.

در این زمینه گزارشهای تاریخی حکایت از این دارد که 70 درصد این قوم آواره در رباط و حسن آباد مستقر شدند؛ ولی این اماکن هرگز به مشهد غلامان موسوم نبوده اند . به علاوه ، اگر با نظر فوق همسو باشیم این منطقه باید « غلامان مشهد» نامگذاری می شد نه « مشهد غلامان » ؛ و در این صورت غلامان درگاه امام رضا (ع) باید برای انجام وظایف بردگی و غلامی در مشهد الرضا حضور می داشتند نه در غلامان . به تعبیر دیگر وقتی می گوییم «مشهد غلامان» از این تعبیر محل شهادت غلامان به ذهن متبادر می شود نه غلامان شهید شده امام رضا (ع) .

مضافاً اینکه « غلامان مشهد» ترکیب معناداری نیست . زیرا غلامی و بردگی در برابر انسانی است که ارباب و مولاست ؛ نه مکان جغرافیایی . در حالیکه مشهد غلامان یعنی محل شهادت غلامان و معنایی جز این ندارد. بنابراین دلیل فوق در مورد نامگذاری غلامان موهوم و جعلی است و نمی تواند وجه تسمیه منطقی و معقول برای این آبادی باشد.

همچنین باید گفت محل شهادت غلامان هیچ نسبتی با هجوم ترکمانان و برده گیری و احیاناً کشتن آنها ندارد . چون ترکمانان خود مسلمان هستند و هیچ مسلمانی کشته های خود را شهید اطلاق نمی کند تا محل شهادتشان را مشهد قوللر بنامد . شهادت یک مفهوم مقدس و دینی است و قتال باید توسط کفار انجام شود تا معنای شهادت تحقق پیدا کند. یعنی اصطلاحاتی مانند مشهد اصالتاً جزء فرهنگ و اعتقادات ترکمانان است و البته تعابیر جلگه قوللر و مشهد قوللر را بی جهت به کار نمی برند . لذا این نظر که غلامان توسط ترکمانان به شهادت رسیده اند با واقعیت های تاریخی و با اعتقادات دینی این جماعت مسلمان سازگاری ندارد.

اما طبق فرهنگ جغرافیای تاریخی ترکمنستان (ص265) ، در آن سوی رودخانه سومبار و مرزهای جدید ، خرابه شهری به نام مشهد مصریان وجود دارد. نام « مشهد مصریان » از اینجا نشأت گرفته است که فوجی از مصریان که آنها هم جزء غلامان و مملوکان بودند که در آن مکان در جنگ با کفار از پای درآمدند. این نشان می دهد که شهر مشهد مصریان و بنای آن مربوط به دوران حکمرانی مسلمانان بوده است. ( آبیاری ترکمنستان ص ۳۸ ) . افزون بر این ، شهر دیگری به نام « مشهدآتا» نیز در شش کیلومتری جنوب مشهد مصریان قرار داشته است ( پیشین، ص 266) که دلیل نامگذاری آن نیز مشابه وجه تسمیه مشهد مصریان است.

در این سوی مرز یعنی داخل کشورمان نیز «مشهد راز» و « مشهد غلامان » قرار دارد. در تذکره الشعرای دولتشاه سمرقندی (صص 410 و 475) آمده است که مشهد راز (که اکنون به مشهد ریزه معروف است) از اعمال باورد( ابیورد) دانسته شده است.

وجود مشهد غلامان ، مشهد راز، مشهد آتا و مشهد مصریان در این منطقه مرزی حکایت از این دارد که در عهد سلطان محمد خوارزمشاه غازیان و مجاهدین زیادی از بلاد مختلف اسلام داوطلبانه به این منطقه اعزام شده و در این دیار به شهادت رسیده اند و به همین دلیل تمام این منطقه را « مشهد» نامیده بودند.گروهی از این غازیان که از بردگان بودند به نام غیرت و تعصب دینی خونهای خود را درحوالی جایی که اکنون غلامان نام دارد ریختند . به همین دلیل نام مشهد غلامان را روی این ناحیه گذاشتند .

بعدها که اهالی گرماب و قلقلاب به این ناحیه آمدند و اقدام به تشکیل آبادی جدید کردند نام مشهد غلامان را که در اصل نام آن ناحیه بود روی آبادی جدید گذاردند. این کلمه مرکب در خلال دهه دوم ۱۳۰۰ هجری شمسی در اثر کثرت استعمال طبق قانون کم کوشی در زبانشناسی به مرور زمان سبکتر شد و به صورت غلامان در افواه مردم جاری و ساری گشت.