مستندسازی گویشهای خراسان شمالی
دکتر حسن ستایش
خراسان شمالی یکی از متنوعترین استانهای ایران از نظر قومیتهای مختلف فرهنگی و نژادی است که تقریباً تمامی گروههای قومی و زبانی موجود در ایران از جمله کردهای کرمانج , فارس (بومی تات ) ترک و ترکمن و حتی عرب , بلوج و لر در آن زندگی میکنند.
کرمانجها 37 درصد ترکیب جمعیت استان , فارسها 29 درصد , ترکها 27 درصد , ترکمنها 5 درصد و 2 درصد جمعیت این استان را نیز اقوام عرب و بلوچ و لر تشکیل میدهند . در حقیقت این استان کانون وحدت قومیتها و مذاهب و به تعبیر دقیقتر گنجینه فرهنگها میباشد.
زبانها و گویشهای رایج در منطقه به ترتیب از نظر تعداد جمعیت شامل کردی کرمانجی, فارسی و ترکی و ترکمنی و غیره هستند. بنابراین طبق این آمار میتوان نتیجه گرفت حدود 71 درصد کل جمعیت این استان غیر فارسی زبان هستند که به زبان مادری خود در موقعیتهای غیررسمی تکلم میکنند.
اما از آنجا که طبق آمار سازمان یونسکو , بیش از نیمی از زبانهای موجود در جهان در خطر انقراض قرار دارند و به طور متوسط هر دو هفته یک زبان در دنیا از بین میرود, میتوان گفت که سرنوشت زبانها در کشورمان و به طریق اولی در استان خراسان شمالی نیز از خطر فراموشی و زوال تدریجی مستثنا نیست .
یکی از علتهایی که این زبانها و گویشها در معرض خطر قرار میگیرند این است که والدین, از آنها در محیط خانه برای فرزندان خود استفاده نمیکنند . این امر باعث میشود که این گونه زبانها کارکرد روزمره خود را از دست بدهند و به کارگیری آنها فقط به گروه کمی از سالخوردگان منحصر گردد .
علت دیگر این است که گویشهای رو به زوال از موقعیت اجتماعی ممتازی برخوردار نیستند . در چنین وضعیتی معمولاً گویشوران در مجامع رسمی و عمومی از کاربرد آنها پرهیز میکنند و بدین ترتیب است که زبانها نمیتوانند به سادگی از نسلی به نسل دیگر منتقل شوند . در حالیکه زبانها میتوانند اطلاعات بسیار زیاد مردم شناختی , فلسفی, علوم شناختی و دستوری را در اختیار محققان قرارر دهند . به علاوه, زبانها بهترین شواهد را برای درک دقیقتر تاریخ حیات بشری در اختیار میگذارند.
بنابراین باید انقراض زبانها را به عنوان میراثی فرهنگی خطری جدی قلمداد کرد. از نظر کارشناسی وقتی زبانی در خطر نابودی قرار میگیرد میتوان دو کار انجام داد : یکی احیا و گسترش زبان و دیگری مستند سازی زبان .
فرایند احیا و گسترش زبان فرایندی اجتماعی و همگانی است . در این فرایند از رهگذر تلاشها و راهکارهای فرهنگی و آموزشی بر شمار گویندگان یک زبان افزوده میشود . اما مستند سازی زبان و ثبت و ضبط وسیع و همه جانبه رفتارهای زبانی یک جامعه مراحلی دارد که عبارتند از:
1- ضبط و ثبت زبان در بافتهای واقعی
2- گردآوری اطلاعات صوتی , تصویری , متنی و بافتی
3- تبدیل اطلاعات به دادههای دیجیتالی
4- آوانویسی , تحلیل واژگانی و ترجمه
5- مرتب کردن هدفدار و قاعده مند اطلاعات
6- انتشار و تکثیر دادهها و فراهم کردن امکان استفاده از آنها توسط پژوهشگران و اقشار تحصیل کرده و فرهیخته جامعه
برای اینکه بتوان این فرایند را به سرانجام رساند باید زبانشناسان , ادیبان , مردمشناسان و فرهیختگان جامعه به مستند سازی زبان در معرض خطر توجه داشته باشند و پژوهشگرانی که به این امر مهم مبادرت میورزند باید نسبت به اهمیت ثبت و ضبط گویشهای منطقه آگاه باشند و اطلاعات و دادههای زبانی را به عنوان یک سرمایه ارزشمند تلقی کرده و مستند سازی آنها را جدی بگیرند. البته این کار عزم قومی و گروهی و کمکهای مالی دولتی را میطلبد که امیدواریم دست اندکاران و مسئولین ذیربط اهتمام لازم را در این زمینه انجام دهند.
نظر دادن
از پر شدن تمامی موارد الزامی ستارهدار (*) اطمینان حاصل کنید. کد HTML مجاز نیست.